بحران منابع آب در ایران و استان قزوین

تاریخچه استفاده از آب و مهندسی آب به زمان باستان و ایجاد نخستین زندگی گروهی بشر باز می گردد. انسان ها در ابتدا بیشتر به کمیت آب توجه داشتند، هر چند که در آن عصر آب های موجود از کیفیت نسبی بالایی برخوردار بودند و آلودگی های آب ناشی از رشد صنعت و غیره وجود نداشت.

با توجه به کمبود منابع آب، ارزش این ماده حیاتی در ایران زمین شناخته شده بود. ساخت کانال های آبیاری در شش هزار سال پیش در تپه های سیالک کاشان، ساخت سدهای سکامی و لاکوریان در بلوچستان با سابقه چهار هزار سال پیش و طراحی قنات ها و ساخت آن در سه هزار سال پیش نشان دهنده اهمیت این ماده ارزشمند و توانمندی ایرانیان در مهندسی و طراحی امور آب بوده است.

درعصر جدید نیز ارائه خواص فیزیکی آب ، شناسایی عناصر تشکیل دهنده آب ت و تعیین ارتباط بین بهداشت و آب موجب زمینه سازی دانش های جدید و نظام مهندسی گوناگون در زمینه های آب و فاضلاب گردید.

از 510 میلیون کیلومتر مربع سطح زمین 361 میلیون کیلومتر مربع آن با آب پوشیده است.

2- اهمیت جایگاه اب در کشور  و استان آب هم در تاریخ و اقلیم کم آب ایران زمین و زندگی و داستان های مردم و هم در مقررات و قوانین معاصر و هم در هشدارهای اخیر دانشمندان و متخصصان کشور از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است و شایسته است که بیش از نان و بنزین مورد توجه باشد

بسیاری از صاحب نظرات علوم اجتماعی از اقتصاددانان وحقوق دانان گرفته تا سیاستمداران و متخصصان جامعه شناسی و توسعه و... براین باورند که در سال های آینده به دلایل مختلف از جمله افزایش جمعیت و عدم هماهنگی کشورهای منطقه، خاورمیانه به زمین سوخته تبدیل خواهد شد و بی فکری مردم منطقه و نبود برنامه ریزی  و عدم هماهنگی بین دولت های منطقه باعث خواهد شد که مشکل کمبود آب بیش از گذشته بروز کند. دخالت قدرت های خارجی، جنگ و اختلافات قومی نیز مشکل را تشدید خواهد کرد . از یک سو استانداردهای بهداشت عمومی بالا رفته  و افزایش جمعیت و مصرف سرانه آب رشد زیادی کرده  و و چاه های غیر مجاز،  تقاضا برای آب را افزایش داده و از سوی دیگر کمبود بارندگی، گرد و غبار و تخریب درختان و باغ ها و محیط زیست و پوشش گیاهی باعث کاهش عرضه آب شده است و آب را تبخیر و به هدر می دهد.

این عدم تعادل در کنار برنامه های جدید از جمله استفاده از سد و چاه آب و پمپ کردن آب  به جای استفاده از قنات باعث تخریب بیشتر منابع آب شده است.

در گذشته قنات ها، آب را در سدهای زیرزمینی حفظ می کرد و از تبخیر و برداشت غیر مجاز دور می کرد اما امروز سدها و چاه های غیر مجاز باعث افزایش برداشت از منابع آب زیر زمین شده و سطح خاک و زمین را پایین برده و حالت اسفنجی و آبرفتی زمین را به  سنگ خشک و بدون انعطاف تبدیل می کند و رگ ها و مویرگ های انتقال آب در زمین را خشکانده است و خاصیت و ویژگی زمین را تخریب کرده است.

در شرایط کشور ما قیمت آب حتی از قیمت نان و بنزین مهم تر است اگر می گوییم که گندم و نان باید قیمت مناسب داشته باشد که هدر نرود و دور ریز نداشته باشیم و کیفیت نان خوب باشد و اگر معقتدیم که بنزین و نفت ارزشمند است و نباید ارزان باشد تا باعث آلودگی و ترافیک نشود و.... چند برابر بیش از نان و بنزین باید به آب اهمیت بدهیم. زیرا آب ارزشمندتر از بنزین و نان و نفت و گندم است و اگر فرهنگ و رفتار مردم بهبود نیابد و قانون آب حاکم نشود، خطرات بزرگتری کشور را تهدید خواهد کرد.

3- آب در فرهنگ مردم

در طول تاریخ کهن ایران زمین، داستان ها و روایت های بسیاری از اهمیت آب در زندگی مردم این سرزمین مطرح بوده است و مجاهدت ها، گذشت ها، فداکاری ها، جان ها، ارزش ها، و بخشش ها و امور خیریه بسیاری در رابطه با آب در این سرزمین اتفاق افتاده است. در  عناصر چهارگانه طبیعت و ارزش هایی که در طول سلسله های هخامنشی و بعد و قبل از آن مطرح بوده و معروف به چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش هستند، ارزشمندترین وقدرتمندترین عنصر آب بوده است به گونه ای که وقتی از پله های پارسه، تخت جمشید یا پرسپولیس بالا می روید نمادهای چهار پله ای را می بینید که چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش را به شما یادآوری می کند. و در دوره ساسانیان،  الهه  ایرانی "آناهیتا" یا الهه آب قدرتمندترین الهه ایرانی محسوب می شود. دسترسی  به آب، و پیدا کردن منابع جدید، هدایت و ساماندهی و جلوگیری از هدر رفتن آب با هدف آبادانی و بهبود حیات و کشت وکار و رونق باغات و کشاورزی،  در تاریخ هفت هزار ساله ایران دغدغه اصلی مردم این سرزمین بوده است.

ایران زمین به خاطر برخورداری از سرزمینی پهناور  و زمین های واقع در دشت ها و مناطق کوهپایه ای و... اما در عین حال منطقه ای کم آب، اقلیمی کم آب محسوب می شود و لذا عامل کمیاب تولید در ایران مانند اروپا زمین نیست بلکه آب است و به همین خاطر مسائل قانونی، سیاست گذاری ها، تصمیم گیری ها و مسائل حقوقی و عرفی همگی باید با توجه به کمیابی آب و قیمت وارزش بالای آب نسبت به زمین مورد توجه باشد. براین اساس، اصلاحات ارضی که در اروپا مطرح بوده در ایران به خاطر کمبود آب به شکل دیگری مطرح بوده و در واقع باید اصلاحات آبی و زمین های دارای آب و زمین های بدون آب و کشت دیم و بایر باید مورد توجه باشد.

در حال حاضر حوزه آبریز تهران کیلومترها از شهر تهران دور است و بیش از 100 کیلومتر لوله و سد و پمپ آب و تصفیه خانه و... فعالیت دارند تا آب سد کرج به بلوار کشاورز تهران یا خیابان های دیگر برسد و صدها چاه فعالیت دارند تا آب بیش از 10 میلیون ساکن تهران را تامین کنند.مستندات قانونی و حقوق کاربردی آب نشان می دهد که تهران از زمان  آغا محمدخان قاجار با تقسیم شبانه روزی، هفتگی و ماهانه آب  همراه بوده و سندهای موجود تقسیم آب درکچومثقال و سایر منابع نشان می دهد که مسئله آب بسیار مهم بوده است و تا قبل از لوله کشی آب در دوره رضا خان، مشکلات بسیاری در آب و بهداشت شهر تهران  و سایر شهرها موجود بوده و به اندازه ای مهم بوده که حتی خیرین و واقفین خیراندیش با وقف آب انبارها به مردم خدمت و کمک می کردند و برای ثواب دنیاو آخرت بسیار به تهیه آب مورد نیاز مردم اهمیت می دادند. این مطالب و مستندات تاریخی و داستان آب در ایران زمین،  درکتاب حقوق آب، وقف قنات ها و آب انبارها، و.... مطرح شده است و همگی نشانه توجه وعنایت به این موهبت خدادادی است.

مردم به آب مانند نان و گندم احترام می گذاشتند، خان ها و رعیت، آب را حقوق رعیت و ملت می دانستند و به آن توجه داشتند و حتی در جنگ ها و اختلاف ها و... موضوع آب به اندازه ای مهم بود که قانون و عرف با قدرت از تامین آب سخن می گفت و حتی مهاجمان و دشمنان نیز موظف بودند به تامین آب رعیت وروستاها احترام بگذارند.

دزدان و راهزنان و قانون شکنان نیز جرات تعرض به آب را نداشتند و هر مسئله ای که بود باعث نمی شد که آب قطع شود و هدر رود و کسی جرات نداشت که آب ملت را ببندد.

4- منابع آب

منابع گوناگونی برای تأمین آب وجود دارد. از نظر مقدار  حجم 2/97 درصد از آب های موجود در سیاره زمین در اقیانوس ها و دریاها انباشته شده اند و فقط 8/2 درصد از آب ها به شکل رودخانه ها، یخچال ها، آب موجود در اتمسفر، آب موجود در خاک ها و سفره های آب زیرزمینی می باشند.

جدول - ترکیب درصد منابع آب (به جز آب اقیانوس ها و دریاها) کره زمین

5- انسان و آب

حجم آبی که در هر سال به وسیله گردش آب در طبیعت فراهم می شود، 40 هزار کیلومتر مکعب است که انسان با علم و فن آوری امروزی خود می تواند 25 هزار کیلومتر مکعب از این آب را مورد استفاده قرار دهد و بقیه از دسترس وی خارج می باشد. بررسی های آماری نشان می دهد که میانگین مصرف آشکار در کشورهای پیشرفته برای هر نفر در روز 300 لیتر است در حالی که مصرف نهان آب برای هر نفر در روز حدود 6000 لیتر می باشد و به شرح جدول برآورد گردیده است.

جدول 1ـ 2 موارد مصرف نهان سرانه آب

 با توجه به قرار گرفتن ایران در نواحی خشک و نیمه خشک میزان بارندگی و حجم آب های شیرین ایران به اندازه کافی نیست و ریزش های جوی در همه جا یکسان نمی باشد. جدول ذیل میزان بارندگی و تبخیر سالیانه در نواحی مختلف کره زمین را با ایران مقایسه می کند.

کشور ایران با این که 1/1 درصد از مساحت کل خشکی جهان را به خود اختصاص داده است، فقط 34/0 درصد از آب های موجود در کل خشکی جهان را در اختیار دارد. مجموع بارندگی سالیانه در ایران حدود 400 میلیارد متر مکعب است که 284 میلیارد متر مکعب آن به طور مستقیم تبخیر می شود و تنها بخش کمی از آن به صورت آب های سطحی و آب های زیر زمینی تأمین کننده منابع آبی کشور است. در حال حاضر مجموع کل آب در دسترس کشور 90 میلیارد متر مکعب می باشد.

بارندگی و تبخیر سالیانه در نواحی مختلف جهان بر حسب میلی متر

سهم سرانه آب با توجه به جمعیت کشور در سه دوره 

 میانگین مصارف مختلف آب کشور  

 آمار تفکیک شده مقدار آب مصرفی برای برخی مصارف کشاورزی و صنعتی به صورت جدول ذیل برآورد گردیده است.

 به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی کشور،‌کاهش ریزش های جوی و محدودیت های منابع آب سهم ایران از کل منابع تجدید شونده در جهان تنها 34/0 درصد می باشد و با توجه به ساکن بودن یک درصد از کل جمعیت جهان در کشور،‌ ایران یکی از  فقیرترین کشورها  از لحاظ منابع آبی سرانه در قاره آسیا است.

میزان بارندگی در ایران حتی از یک سوم میانگین بارندگی در جهان کمتر می باشد. پیش بینی گردیده است که در سال 1400 کشور ایران با کمبود شدید آب مواجه می شود و با کاهش موجودی سرانه آب در سال به کمتر از 1000 متر مکعب، کشور با بحران جدی کم آبی روبه رو می گردد. با توجه به این موارد لازم است از هم اکنون برنامه ریزی های مناسب انجام پذیرد.به این ترتیب پیش بینی می شود بحران آب در آینده ای نزدیک به بزرگ ترین بحران تبدیل شود. کاهش اثرات این مشکلات در کشور، نیازمند بررسی های هدف دار و راهبردی می باشد و موارد زیر بایستی مورد توجه قرار داده شود:

الف) کنترل رشد جمعیت با برنامه ریزی های مناسب.ب) بهینه سازی مصرف آب در کشاورزی با به کارگیری شیوه های نوین.پ) اشاعه فرهنگ صرفه جویی در کلیه امور زندگی شامل آب، برق و گاز.ت) جلوگیری از آلوده شدن آب ها و محیط زیست.ث) کشف منابع جدید آب و به کارگیری شیوه های مناسب در بهره برداری.ج) استفاده و بهینه سازی شیوه های مدرن تصفیه آب از جمله الکترودیالیز، اسمز معکوس و تقطیری.

6- تحلیل اقتصادی وضعیت آب در کشور

اقتصاد دانان می گویند که "قیمت" تابع درجه کمیابی کالاها و خدمات است یعنی اگر مثلا کالایی مانند آب شیرین و تصفیه شده کمیاب است باید قیمت آن در حدی باشد که مردم صرفه جویی کنند و یا درست ومنطقی مصرف کنندو از هدر رفتن وتبخیر آن جلوگیری کنند.

اما نرخ آب بها در کشوری خشک ونیمه خشک مانند ایران که برخلاف اروپا، زمین زیاد داریم و آب عامل کمیاب تولید است مورد توجه مسوولان نبوده است . تعیین قیمت زمین و مالکیت آن از گذشته های دور همواره محل مناقشه و دعوا و اختلاف و بحث و نظر بوده است اما در مورد گرانبهاترین منابع یعنی آب در ایران، مورد کم لطفی قرار گرفته است.

گذشتگان ما قدر آن را می دانستند و برای یک کاسه ‌آب بیشتر صدها متر پایین تر  در عمق زمین می رفتند ویا کیلومترها در خاک ایران قنات و چاه ایجاد کردند. تا حدی که گفته می شود وسعت قنات های ایران فاصله کره زمین تا کره ماه است.

لذا در شرایطی که جهان به موضوع آب بیش از نفت و سوخت بها می دهد، و وضعیت  آب در منطقه ای مانند ایران، در شرایط بحرانی گزارش شده است، نباید شاهد وضعیتی باشیم که مصرف کننده هیچ انگیزه ای برای کاهش مصرف آب نداشته باشد.

نکته بسیار حایز اهمیت درتحلیل اقتصادی وضعیت آب در کشور این است که عامل کمیاب تولید در کشور پهناور ایران، زمین نیست بلکه آب است و لذا تحلیل اقتصادی در ایران متفاوت از اروپاو آمریکاو سایر نقاط جهان است و کارایی بیشتر می اندیشیم باید بدانیم که آب کمیاب تر از زمین است. و لذا قیمت آن حداقل باید متناسب با کالاهای دیگر افزایش یابد و حتی طبق قواعد اقتصادی باید بالاتر از کالاهای دیگر در ایران باشد.

شاید اگر دراصلاحات ارضی و سایر برنامه های آمایش سرزمین و توسعه کشور به این موضوع توجه می شد و به جای اصلاحات ارضی، از اصلاحات آبی سخن به میان می آمد، در طول تاریخ، و در بخش های مختلف سیاسی، اقتصادی،‌اجتماعی و فرهنگی با وضعیت بهتری در مدیریت کشور مواجه می شدیم. زیرا وقتی به جای توجه به آب به زمین توجه می کنیم به این معنی است که قادر به افزایش کارایی و توسعه کشور نخواهیم بودو نتیجه این اقدامات عملا کاهش تولید کشاورزی وصنعتی و... بوده است.

مثال روشن در این زمینه توجه به این نکته است که گاهی در طول تاریخ، ایرانیان محل اقامت زارعان، رعیت،‌خان و سایر روستائیان را متناسب با تغییر مسیر آب قنات ها تا 7 کیلومتر تغییر می داده اند. چنین مثالی نشان دهنده این واقعیت است که آب باید یکی از محورهای مهم نظام برنامه ریزی کشور باشد و نحوه تفکر برنامه ریزی را نیز اصلاح نماید تا کارایی در نظام برنامه ریزی افزایش یابد.

حاکم شدن انسان بر طبیعت و فشار بر منابع ایران تاجایی پیش رفت که به جای احداث کارخانه فولاد در بندرعباس و هرمزگان و دریای عمان، کارخانه ها را به منطقه کم آب اصفهان آوردیم و در کنار اشتباهات دیگر و افزایش تولید کشاورزی و چاه های غیر مجاز و...  نتیجه آن شد که می بینیم. در راهکارهای بلندمدت، کارشناسان برنامه های گسترده ای را برای افزایش سرمایه گذاری ارائه داده اند که نیازمند صرف زمان است.

اما  راه حل کوتاه مدت، طرح ضربتی برای جلب مشارکت همه کشور در کنترل مصرف آب است و ابزار مهم آن، احترام به نهاد "قیمت" در بازار آب کشور است. تا حداقل از هدر رفتن آب جلوگیری کنیم و به جای یک لیوان آب در هنگام شستن صورت و مسواک زدن، یک سطل آب را هدر ندهیم.

اگر تنها از شیرهای آب اهرمی به جای مدل های پیچی قدیم استفاده کنیم و در حمام  و ظرف شویی و توالت به کار بگیریم و یا  از آبیاری قطره ای با لوله های پلی اتیلن با کیفیت استفاده کنیم، می توانیم کشور را  از بحران آب نجات دهیم..

لازم است که با مطالعه در شاخص های قیمت کالاها و خدمات و روند شاخص تورم و به طور مشخص قیمت آب در کل کشور و مناطق مختلف، تصویری در مقابل خود داشته باشیم تا درک بهتری از عقب ماندن قیمت آب از سایر کالاها و خدمات معیشتی داشته باشیم.

شاخص تورم در کل کشور 27 واحد بالاتر از شاخص قیمت آب بوده است و نشان دهنده بی توجهی به مدیریت آب از طریق قیمت آب است.

همان طور که در جدول زیر ملاحظه می شود تنها در شهرهای قم، یزد و زنجان، شاخص رشد قیمت آب با تورم متناسب و یا بیشتر است و باعث انگیزه در مردم برای صرفه جویی و جلوگیری از هدر رفتن آب می شود.اما در تمام استان های کشور اختلاف شدیدی بین شاخص تورم و شاخص قیمت آب وجوددارد. اما این سوال اساسی وجود دارد که اگر در اقلیم ایران کمیاب ترین منابع و دارایی آب است چرا رشد قیمت آن پایین تر از تورم و سایر کالاهاست تنها در زنجان شاخص قیمت آب برابر شاخص تورم در سال های پس از 1390 بوده است. خوشبختانه در شهرهای قم با 39-  و یزد 18-  به خاطر وضعیت خاص کم‌ابی و شوری آب در این دو شهر، از وضعیت خوبی از نظر قیمت آب برخوردارند و رشد قیمت آب بیش از نرخ تورم این دو شهر بوده است. البته باید توجه داشت که آیا قیمت آب وزن لازم را در هزینه خانوار دارد که مردم را تشویق به صرفه جویی کند یا خیر؟اما در شهرهای دیگر اختلافات فاحشی وجوددارد مثلا در شهر قزوین اختلاف 63 واحد است یعنی شاخص تورم 209 و شاخص قیمت آب 146 و خیلی کمتر از تورم بوده است. 

طبق آنچه در جدول می بینیم هرچه علامت مثبت و بزرگتر باشد وضعیت خراب تر است

مقایسه شاخص رشد تورم و قیمت آب  در مرداد 1393  با سال پایه  1390= 100    -  واحد درصد

 7- شاخص عدد 172  برای آب کمتر از شاخص سایر کالاها و خدمات

در حالیکه عدد شاخص کل تورم در مردادماه 93  به قیمت سال پایه 1390= 100 معادل 199.3 بوده این عدد برای آب تنها معادل 172.6 بوده و از عدد شاخص در تمام گروه های مهم و حساس و با اهمیت کالایی و خدمات پایین تر بوده است. شاخص تورم درمرداد 93 حتی برای نان 209 بوده و برای خوراکی ها که حساسیت زیادی از سوی دولت و... دارند عدد 214،‌گوشت 204، آشامیدنی 251، پوشاک و کفش 255، اثاث و لوازم خانگی 253،‌ بهداشت و درمان 226  و حمل و نقل 216 بوده است.

با وجود حساسیت زیادی که دولت نسبت به قیمت کالاها و خدماتی مانندنان، خوراکی ها، بهداشت و درمان، حمل و نقل و... دارد و  هزاران میلیارد تومان هزینه ویارانه برای آنها صرف می شود و  دائم به کنترل و تنظیم بازار در مورد کالاهای معیشتی اهمیت داده است، اما آمارها نشان می دهد که رشد قیمت همه این کالاهای معیشتی بالاتر از رشد نرخ آب بوده است. این موضوع باعث می شود که مردم مفهوم صرفه جویی در مورد خوراکی، گوشت، دارو، درمان، تاکسی،‌اتوبوس،‌مترو  و حتی نان به عنوان برکت خداوند را به خوبی درک کنند و در کنترل مصرف آن کوشش کنند. اما متاسفانه به دلیل پایین بودن نرخ رشد آب بها، و با وجود بحران آب در اقلیم خشک ایران، چنین مفهومی همچنان دور از دسترس است.

توجه به این نکته حایز اهمیت است که نرخ آب بها برای سال ها در وضعیت ثابت بوده و نوسان و تغییری نداشته است و با وجود افزایش 42 درصدی در مرداد 93 نسبت به مرداد 92، و رشد 18 درصدی در مرداد نسبت به تیرماه 93، بازهم عدد شاخص یعنی 172 پایین تر از بسیاری از کالاها است!

حال اگر قرار است که با بحران آب مقابله شود نیازمند آن هستیم که به این موضوع بیشتر توجه شود و به عنوان یک معضل ملی در دستور کار باشد و لذا عزم ملی می خواهد تا مشکل را حل کند.

8- روند 5 ساله قیمت آب در مقایسه با سایر اقلام مهم و معیشتی مردم

روند 5 ساله، نمودار افزایش شاخص تورم بر پایه سال پ1390= 100 در گروه های عمده کالاها وخدمات، شامل خوراک و پوشاک – پوشاک و کفش – مسکن، آب و برق و گاز و سوخت -  نشان می دهد که شاخص کل تورم از عدد حدود 70 در سال 1388 به عدد 200 در سال 93 رسیده است شاخ پوشاک و کفش نیز از حدود 70 در سال 88 به عدد بالای 250 در سال 93 رسیده است. شاخص خوراکی و آشامیدنی نیز از عدد از حدود 60 به 220 در سال 93 رسیده است. اما شاخص مسکن وآب و برق و گاز و روشنایی از عدد 77 به 160 در سال 93 رسیده است.

ثبات نرخ خدماتی مانند آب، از یک سو باعث سرمایه گذاری و تولید کمتر، کاهش کیفیت، افزایش شدید مصرف، عدم تعادل در عرضه و تقاضا و تشدید بحران آب در کشور می شود. 

حتی در مناطقی مانند شمال کشور، که تصور می شود از محدودیت منابع آب برخوردار نیست، مشکلات فاضلاب، آلودگی محیط زیست، کمبود منابع برای گسترش طرح های آب رسانی و فاضلاب و... عواملی هستند که نیازمند افزایش قیمت آب است و موضوع مصرف بی رویه و مشکلات محیط زیستی و آلودگی منابع آب و... نیازمند ساماندهی، افزایش قیمت آب، سرمایه گذاری های بیشتر و آگاهی دادن به مردم و ایجاد انگیزه برای کاهش مصرف آب از طریق افزایش قیمت آب است.